Azərbaycan Xalçalarının Qısa Tarixi
Ümumilikdə, Azərbaycanda xalçaçılıq sənətinin tarixini 4 dövrə bölmək olar:
Qədim dövr
Orta əsrlər
XVI–XVIII əsrlər
XIX–XX əsrlər
Arxeoloji qazıntılar və yazılı abidələr sübut edir ki, Azərbaycan ərazisində xalça sənəti çox qədimlərə gedib çıxır.
Əvvəllər Azərbaycan xalıları evlərdə və çadırlarda istilik üçün istifadə olunurdu, lakin eyni zamanda cəmiyyətdə mədəni və bədii rol oynayırdı.
Orta əsrlərdə Azərbaycan həm də xalça və xalı istehsalının əsas mərkəzlərindən biri idi.
XVI–XVIII əsrlərdə Təbriz xalçaçılığın əsas mərkəzinə çevrildi və bu üslub region boyu yayılmağa başladı.
XIX–XX əsrlərdə sənayeləşmə ilə birlikdə ənənəvi əl işi texnikaları zəifləməyə başladı.
Qeyd: Hazırda “Qafqaz Xalısı” adı ilə tanınan xalça və palazların 95%-i Azərbaycana aiddir və hər biri özünəməxsusdur.
Azərbaycan Xalçalarının Qədimliyinin Tarixi Sübutları
Doğrudan da, qədim tarixçilərin sözlərindən belə aydın olur ki, xalçaçılıq Azərbaycanda ən qədim dekorativ sənət sahələrindən biridir.
Bəlkə də deyəcəksiniz ki, şişirdirəm.
Amma gəlin görək keçmiş dövrlərin tarixçiləri və s. bu torpaqda xalça və dekorativ sənət barədə nə deyib.
Məsələn, Herodot belə yazırdı:
“Deyirlər ki, bu torpaqda (Azərbaycan) elə ağaclar var ki, yarpaqları qəribədir. Bu yarpaqları daşla əzib su ilə qarışdırırlar və bu boyalarla geyimlərini bəzəyirlər. Bu naxışlar yalnız parçalar cırıldıqda yox olur, yuyulmaqla solmur”.
Digər tərəfdən, IX əsr ərəb tarixçisi Ət-Təbəri yazırdı:
“VII əsrin ilk yarısında Azərbaycanın şimal-şərqində yüksək keyfiyyətli xalçalar və palazlar istehsal olunurdu (642-ci il)”.
XIII əsrdə Şərqi gəzən böyük səyyah Marko Polo isə belə deyirdi:
“Azərbaycan o qədər məşhur və gözəl xalçalara malikdir ki, dünyanın hər yerində tanınır”.
Bu siyahıya yüzlərlə başqalarının adını da əlavə etmək olar.
Amma düşünürəm, bu qədər sübut kifayətdir ki, Azərbaycan xalçaları nə qədər qədim tarixə sahib olduğunu göstərsin.
Azərbaycan Xalçalarının Növləri
İstehsal üsuluna və xəz quruluşuna görə azərbaycan xalçaları iki əsas növə bölünür:
Ənənəvi olaraq, xəzsiz xalçalar üfüqi dəzgahlarda, xəzli xalçalar isə şaquli dəzgahlarda toxunurdu.
Xəzsiz xalçalar düz səthli toxuma ilə hazırlanır, canlı rənglərdə mürəkkəb həndəsi naxışlarla seçilir.
Bu xalçalar düyünsüz olur; bu da onların xəzli xalçalardan daha nazik və yüngül olmasını təmin edir.
Ən azı 7 növdə olurlar və əsasən gündəlik ehtiyaclar üçün istifadə olunular:
Palaz
Cəcim
Şəddə
Xilə
Zili
Vərni
Sumax
Digər tərəfdən, xəzli azərbaycan xalıları sıx düyünlü quruluşu və parlaq rəng çalarları ilə məşhurdur.
Xəzli xalçalar iki üsulla toxunur:
Türk düyünü - Simmetrik düyün; sap iki arqalı ipi əhatə edir və ortadan çəkilir.
Fars düyünü - Asimmetrik düyün; sap bir arqalı ipin ətrafında dolanır, digərindən boş şəkildə keçir.
Türk düyünü (Gördes düyünü də deyilir) xalçanı daha sıx və davamlı edir.
Fars düyünü (Senneh düyünü) isə daha incə və detallı naxışlara imkan verir.
Azərbaycanda Məşhur Xalçaçılıq Məktəbləri
Azərbaycanda xalçaçılq sənəti coğrafi yerləşmə, naxış, kompozisiya, rəng və texniki xüsusiyyətlərinə görə bir neçə məktəbə bölünür.
Ən məşhur xalçaçılıq məktəbləri bunlardır:
Quba
Şirvan
Bakı
Gəncə
Qarabağ
Əlavə olaraq Naxçıvan, Təbriz, Ərdəbil və Xalxal məktəblərini də bu siyahıya əlavə etmək olar.
Gəlin ən məşhur xalçaçılıq məktəblərinə baxaq…
Quba Xalçaçılıq Məktəbi
Quba xalçaları detallı həndəsi naxışları və incə toxunuşları ilə tanınır.
Ulduz, səkkizguşə və stilizə olunmuş heyvan fiqurları motiv kimi istifadə olunur.
“Gəncə-Quba”, “Alpan”, “Xırdagülçiçi”, “Alçagülçiçi” və “Quba Sumax” xalçaları bu məktəbin önəmli nümunələridir.
Şirvan Xalçaçılıq Məktəbi
Şirvan xalçaları kiçik təkrarlanan motivlər və incə toxunuşla seçilir.
Altıbucaqlı medalonlar, mürəkkəb haşiyələr və gül motivləri geniş istifadə olunur.
Beynəlxalq bazarda ən çox tanınan Azərbaycan xalısı növlərindən biridir.
Ən məşhurları: “Nabur”, “Bico”, “Qəbistən”, “Şamaxı”, “İsrafil”, “Ərciman” -dır.
Bakı Xalçaçılıq Məktəbi
Bakı xalçalarında böyük həndəsi naxışlar simmetrik düzülüşlə verilir.
Əsasən tünd göy, qırmızı və bej rənglər üstünlük təşkil edir.
Əjdaha motivli nümunələr də var - bu, qədim Azərbaycan mifologiyasını əks etdirir.
Ən məşhur nümunələri “Qala” və “Fatmayı” xalçalarıdır.
Gəncə Xalçaçılıq Məktəbi
Gəncə xalçaları parlaq kontrast rəngləri və canlı dizaynları ilə tanınır.
Kəskin həndəsi fiqurlar, zigzaq xətlər və stilizə olunmuş simvollarla seçilirlər.
Xüsusilə vizual gözəlliyinə görə bəyənilirlər.
Ən məşhur nümunələri: “Qədim Gəncə” və “Samur” -dur.
Maraqlı fakt: 1917-ci ildə Gəncədə 33,069 nəfər xalça toxuyurdu. Bu, əhalinin təxminə 49%-i deməkdir.
Qarabağ Xalçaçılıq Məktəbi
Qarabağın ən qədim yaşayış yeri olan Bərdənin xalçaçılıq sənəti XVIII əsrin ikinci yarısında Şuşaya keçmiş və oradan digər bölgələrə də sürətlə yayılmağa başlamışdır.
Bu səbəbdən, əksər Qarabağ xalçaları Şuşa ilə əlaqələndirilir.
Qarabağ (Şuşa) xalçaları zəngin gül naxışları və fiqurativ kompozisiyaları ilə tanınır.
Yumşaq yun, detallı ornament və bəzək baxımından fars xalçalarına bənzəyir.
Bəziləri heyvan fiqurları, bəziləri isə bağ motivləri ilə bəzədilir.
“Malıbəyli”, “Ləmpə”, “Bulud” kimi xalçalar burada toxunur.
Düzünü desəm, mənim fikrimcə bu xalçalar Azərbaycan xalçaları içində ən gözəl olanlardır.
Əgər bu gözəllikləri canlı görmək istəyirsinizsə, Bakıdakı Azərbaycan Milli Xalça Muzeyini ziyarət etməlisiniz.
Azərbaycan Xalçalarının Qiymətləri: Ortalama Qiymətlər
Azərbaycan xalçalarının qiymətləri ölçü, keyfiyyət, əl işi, yaş və dizayna görə ciddi fərqlənir.
Məsələn, kiçik kilim və ya mini xəzli xalçalar $50–$200 USD arasıdır.
Gəncə və ya Şirvan kimi bölgələrdən olan yüksək keyfiyyətli xəzli xalçalar $1,000–$4,000 USD aralığındadır.
Əgər 19-cu əsrə və daha əvvələ aid antik xalçalar almaq istəsəniz, $2,000–$10,000 USD ödəməlisiniz.
Bu xalçaları Bakının İçərişəhər, Nizami küçəsi və digər yerlərindən almaq olar.
Amma mən sizə tövsiyə edirəm ki, Bakıda xalça almaq üçün ən yaxşı məkanı Azərbaycan Milli Xalça Muzeyindən soruşasınız.
Bu, sizi saxta məhsuldan qoruyacaq.
Ümid edirəm ki, bu məqalədən sonra Azərbaycan xalçaları haqqında daha aydın anlayışınız olacaq.
Ən sevdiyiniz xalçaların hansılar olduğunu rəylərdə yazmağı unutmayın.
Hələlik - sağ olun!
Leave a Comment